Τεχνολογια των Εκτυπώσεων

14.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η καλλιτεχνική βιβλιοδεσία, η πρώτη μορφή βιβλιοδεσίας, εφαρμόστηκε όταν το χειρόγραφο έπαψε να είναι κύλινδρος και απέκτησε τη μορφή βιβλίου (4^ος αιώνας). Σήμερα, εφαρμόζεται για διαφορετικούς λόγους: για να δώσει ζωή και να καταστήσει και πάλι εύχρηστα τα φθαρμένα βιβλία, για να προστατέψει καλύτερα τα βιβλία που έχουν μαλακή βιβλιοδεσία και προορίζονται για συχνή χρήση και για να εξασφαλίσει ομοιογενή και καλαίσθητη εμφάνιση σε πολύτομα έργα (π.χ. εγκυκλοπαίδειες, ιατρικοί άτλαντες, νομικοί κώδικες κ.λ.π.).

14.2. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑΣ

Στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία, σε γενικές γραμμές, αφαιρούνται τα παλιά καλύμματα και ξηλώνονται τα τυπογραφικά, τα οποία ξαναράβονται στη συνέχεια σε σώμα βιβλίου, ενισχύεται και μορφοποιείται η ράχη, δημιουργείται νέο κάλυμμα για το σώμα του βιβλίου και, τελικά, ενώνεται το σώμα του με το εξώφυλλο. Σταδιακά, λοιπόν, για την τελική μορφοποίηση ενός βιβλίου, η καλλιτεχνική βιβλιοδεσία ακολουθεί την παρακάτω διαδικασία:

14.2.1. Η αφαίρεση του παλιού καλύμματος και το ξήλωμα των τυπογραφικών

Η αφαίρεση του καλύμματος γίνεται για να απαλλαγεί το βιβλίο από το παλιό του εξώφυλλο και να προετοιμαστεί να δεχθεί το νέο. Το ξήλωμα και ο καθαρισμός γίνονται για να απομακρυνθούν από τα τυπογραφικά τα παλιά στοιχεία της βιβλιοδεσίας, όπως κλωστές, κόλλες κ.λ.π.

14.2.2. Το ξάκρισμα

Στην περίπτωση που τα τυπωμένα τυπογραφικά του βιβλίου έχουν φθαρμένες άκρες, ξακρίζονται. Το κόψιμο, βέβαια, εδώ είναι ένα απλό καθάρισμα των τσακισμένων και ταλαιπωρημένων στην άκρη τους φύλλων και δεν πρέπει να μεταβάλλει αισθητά τις διαστάσεις των λευκών περιθωρίων των σελίδων του βιβλίου. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα τυπογραφικά έχουν ήδη υποστεί ξάκρισμα κατά την αρχική βιβλιοδεσία. Αυτό σημαίνει ότι έχουν χάσει όλες τις ακμές δίπλωσης -εκτός από εκείνες της ράχης- και έχουν μετατραπεί σε δίφυλλα. Κάθε τυπογραφικό, λοιπόν, αποτελείται πλέον από έναν αριθμό διφύλλων.

Το ξάκρισμα των τυπογραφικών γίνεται σε ένα χειροκίνητο κοπτικό μηχάνημα, που ονομάζεται ψαλίδα. Αποτελείται από μία μεγάλη ατσάλινη επιφάνεια σε σχήμα ορθογωνίου, στη μία ακμή της οποίας υπάρχει λάμα κοπής. Η λάμα αυτή βρίσκεται στο εξωτερικό άκρο της επιφάνειας κοπής και κινείται με τη βοήθεια ενός μοχλού. Στο πίσω μέρος της λάμας υπάρχει ένα αντίβαρο που την κρατάει συνεχώς σε όρθια θέση. Τη στιγμή του ξακρίσματος, ο βιβλιοδέτης κινεί κάθετα το μοχλό και η λάμα εφαρμόζεται στην άκρη της επιφάνειας κοπής. Μια σειρά αξόνων με διαγραμμίσεις χρησιμοποιούνται για το τέλειο γώνιασμα των χαρτιών που κόβονται. Τέλος, επάνω από την εξωτερική άκρη της ψαλίδας, από την πλευρά της λάμας, υπάρχει ένας μοχλός που πιέζει το χαρτί για να το ακινητοποιήσει τη στιγμή της κοπής. Η ενεργοποίησή του γίνεται με πηδάλιο πριν την κοπή.

14.2.3. Η πρέσα

Στη συνέχεια, τα ελεύθερα τυπογραφικά τοποθετούνται σε σειρά στην πρέσα, σε μία σταθερή βάση της, για να διαμορφώσουν το σώμα του βιβλίου. Ένας άξονας που έχει την μορφή βίδας (ελικοειδής κοχλίας) κινεί προς τη βάση μία παράλληλη προς αυτή πλάκα πίεσης και τα τυπογραφικά συμπιέζονται μεταξύ βάσης και πλάκας. Εκεί παραμένουν για αρκετές ώρες, προκειμένου να ελαττωθεί ο όγκος τους με την πίεση.

14.2.4. Το ράψιμο

Το επόμενο στάδιο είναι το πριόνισμα των τυπογραφικών, με το οποίο δημιουργούνται οι κατάλληλες εγκοπές για το ράψιμό τους στη ράχη. Οι εγκοπές αυτές είναι αρκετά βαθιές, έχουν τριγωνικό σχήμα και φτάνουν ως το σαλόνι των τυπογραφικών. Προορισμός τους είναι να δεχθούν σπάγκους κατά το ράψιμο. Στη συνέχεια, τα τυπογραφικά του βιβλίου τοποθετούνται στο εργαλείο ραψίματος, το τεζάκι.

Το τεζάκι είναι μία απλή, ξύλινη συσκευή. Αποτελείται από μία επίπεδη επιφάνεια με μία εγκοπή κατά μήκος της πλευράς στην οποία θα τοποθετηθούν οι ράχες των τυπογραφικών. Κάθετα στην επιφάνεια υψώνονται δύο άξονες-βίδες που κινούν έναν οριζόντιο άξονα επάνω στον οποίο δένονται οι σπάγκοι. Οι σπάγκοι δένονται στον οριζόντιο άξονα και κρεμιούνται για να δεθούν κάτω από την εγκοπή της επίπεδης επιφάνειας. Οι κάθετοι άξονες-βίδες γυρνάνε και μετακινούν τον οριζόντιο άξονα προς τα επάνω για να τεντώσουν οι σπάγκοι. Επάνω στους σπάγκους θα ραφτούν τα τυπογραφικά.

Η εργασία του ραψίματος ξεκινά από το τελευταίο τυπογραφικό. Η ράχη του τυπογραφικού ακουμπά στους σπάγκους. Οι σπάγκοι είναι τοποθετημένοι έτσι, ώστε να εισχωρούν στις εγκοπές της ράχης. Το ράψιμο γίνεται με βελόνα και ειδική κλωστή βιβλιοδεσίας, η οποία επαλείφεται με κερί και με σαπούνι για να γλιστρά. Ο βιβλιοδέτης ανοίγει το τυπογραφικό στις μεσαίες σελίδες του, δηλαδή στο σαλόνι, και ξεκινά το ράψιμο. Στο ράψιμο η κλωστή τυλίγεται γύρω από τον κάθε σπάγκο. Μετά το ράψιμο του πρώτου τυπογραφικού, τοποθετείται στο τεζάκι το επόμενο. Το κάθε τυπογραφικό ράβεται μόνο του και συγχρόνως με το διπλανό του στα σημεία των σπάγκων.

14.2.5. Το ψαροκόλλημα

Το ράψιμο των τυπογραφικών ακολουθεί το κόλλημα της ράχης. Επειδή παλαιότερα οι βιβλιοδέτες χρησιμοποιούσαν ψαρόκολλα για την εργασία αυτή, καθιερώθηκε ο όρος ψαροκόλλημα. Σήμερα, η κόλληση της ράχης γίνεται με λευκή χημική κόλλα. Το κόλλημα της ράχης γίνεται με πινέλο και με την βοήθεια σφυριού. Η κόλλα σταθεροποιεί το ράψιμο, ευθυγραμμίζει τις πλευρές του βιβλίου και προετοιμάζει τη ράχη για το επόμενο στάδιο. Με το σφυρί ο βιβλιοδέτης τρίβει τη ράχη για την ευθυγράμμιση των τυπογραφικών και την εξομάλυνση των εξογκωμάτων που δημιουργήθηκαν από τις κλωστές και τους σπάγκους. Η διαδικασία ολοκληρώνεται με μία λεπτή επίστρωση κόλλας και το στέγνωμα της με φυσικό τρόπο.

14.2.6. Το σφύρισμα

Το σφύρισμα γίνεται με σφυρί και σκοπό έχει την κύρτωση της ράχης και τη δημιουργία κατάλληλων υποδοχών, οι οποίες καλούνται λούκια, για το κάλυμμα, στις δύο άκρες της ράχης. Το σώμα του βιβλίου τοποθετείται σε ειδική για τον σκοπό αυτό πρέσα. Οι δύο επιφάνειες της πρέσας είναι λοξές έτσι, ώστε να σφίγγουν το βιβλίο περισσότερο από την πλευρά της ράχης. Η πρέσα τοποθετείται έτσι, ώστε ο βιβλιοδέτης να δουλεύει το σφυρί με κάθετες κινήσεις. Κατά τη διαδικασία αυτή, ο βιβλιοδέτης βοηθά τη μορφοποίηση της ράχης τραβώντας ελαφρά προς τα κάτω τα τυπογραφικά.

Στη συνέχεια, ειδικές μεταλλικές ή ξύλινες πλάκες προσαρμόζονται στην πρέσα. Η ράχη εξέχει τόσο από αυτές, όσο είναι και το βάθος που θα δημιουργηθεί για τα λούκια. Ο βιβλιοδέτης συνεχίζει το σφύρισμα μέχρι οι ράχες των τυπογραφικών να κυρτώσουν ομοιόμορφα. Οι ράχες των τυπογραφικών που βρίσκονται στην αρχή και στο τέλος του βιβλίου πρέπει να τσακίσουν κάθετα προς την επιφάνεια των τυπογραφικών. Όταν σχηματιστούν ξεκάθαρα τα λούκια, ο βιβλιοδέτης κόβει στις κατάλληλες διαστάσεις τα χαρτόνια που θα αποτελέσουν το κάλυμμα του βιβλίου.

14.2.7. Η τέλα

Μετά το σφύρισμα ο βιβλιοδέτης κολλά στη ράχη την τέλα για να σταθεροποιήσει το σχήμα της ράχης και να αυξήσει την αντοχή της στο χρόνο. Η τέλα είναι ένα είδος γάζας κολλαρισμένης, με αραιή ύφανση. Κόβεται σε μήκος μεγαλύτερο από της ράχης και φάρδος αρκετό για να τη σκεπάσει και να καλύψει και τους σπάγκους που προεξέχουν. Ο βιβλιοδέτης την τρίβει με το κόκαλο-γλυφίδα για να πάρει ακριβώς το σχήμα της γωνίας που σχηματίζουν τα λούκια.

14.2.8. Τα κεφαλάρια

Τα κεφαλάρια του βιβλίου είναι δύο μικρά κομμάτια υφασμάτινης ταινίας και τοποθετούνται στις δύο ακριανές πλευρές της ράχης (προς την κεφαλή και προς τα πόδια). Όταν η βιβλιοδεσία χρησιμοποιούσε ξύλινα καλύμματα και το κάθε βιβλίο ζύγιζε πολλά κιλά, τα κεφαλάρια, που ουσιαστικά βρίσκονται στα σημεία από τα οποία τραβιέται το βιβλίο από τα ράφια της βιβλιοθήκης, ήταν απαραίτητα για την ενίσχυση της ράχης. Σήμερα, τα κεφαλάρια έχουν περισσότερο διακοσμητικό χαρακτήρα και χρησιμοποιούνται σε βιβλιοδεσίες που επιθυμούν να προβάλλουν το παραδοσιακό στοιχείο.

14.2.9. Οι μαρμαρόκολλες

Η ένωση του εξωφύλλου με το σώμα του βιβλίου γίνεται με τη χρήση δύο δίφυλλων χαρτιών, ένα για την αρχή του βιβλίου και ένα για το τέλος του. Στο κάθε δίφυλλο το ένα φύλλο κολλιέται στο πρώτο και στο τελευταίο τυπογραφικό του βιβλίου και το άλλο φύλλο στο χαρτόνι του εξωφύλλου.  Επειδή παλιότερα τα χαρτιά αυτά ήταν χρωματιστά και είχαν σχέδια που θύμιζαν τα νερά του μαρμάρου, καθιερώθηκε ο όρος μαρμαρόκολλες. Οι μαρμαρόκολλες ήταν χειροποίητες, κατασκευασμένες με ειδική τεχνική βαψίματος. Σήμερα, τα χαρτιά αυτά μπορεί να έχουν τυπωμένα πολύχρωμα σχέδια ή κείμενα, να είναι μονόχρωμα ή λευκά.

14.2.10. Ο σκελετός του εξώφυλλου

Ο σκελετός του εξώφυλλου αποτελείται από ένα κομμάτι ειδικού χαρτιού (κραφτ) και ένα κομμάτι συρταρόχαρτο, το οποίο  συνδέει τα χαρτόνια του εξωφύλλου. Το συρταρόχαρτο είναι ένα ευλύγιστο χαρτί που αποτελείται από πολλά χαρτιά κολλημένα και πιεσμένα μεταξύ τους.

14.2.11. Το ντύσιμο

Για το ντύσιμο του εξωφύλλου, δύο είναι οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται: το κάλυμμα και το περαστό. Το κάλυμμα χρησιμοποιείται για εξώφυλλα με επένδυση από ύφασμα, χαρτί ή το συνδυασμό τους και το περαστό για επένδυση από δέρμα. Η δεύτερη τεχνική που αφορά στα δερματόδετα βιβλία, είναι λίγο πιο πολύπλοκη και απαιτεί επιπλέον επεξεργασία του σκελετού, στα χαρτόνια του εξωφύλλου και στο υλικό που θα τα καλύψει (το δέρμα). Μετά το ντύσιμο του εξωφύλλου με το επιθυμητό υλικό, γίνεται η ένωσή του με το σώμα του βιβλίου. Η ένωση πραγματοποιείται με το κόλλημα της ελεύθερης εξωτερικής επιφάνειας κάθε μαρμαρόκολλας με τις εσωτερικές επιφάνειες των ντυμένων χαρτονιών του εξωφύλλου.

Bίντεο που δείχνει τη τεχνική της καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας